بیشتر دانشمندان نام سده را گرفته شده از صد می دانند. ابوریحان بیرونی می نویسد: “سده یعنی صد و آن یادگار اردشیر بابکان است و در علت و سبب این جشن گفته اند که هرگاه روزها و شب ها را جداگانه بشمارند، میان آن و آخر سال عدد صد بدست می آید و برخی گویند علت این است که در این روز زادگان کیومرث، پدر نخستین، درست صدتن شدند و یکی از خود را بر همه پادشاه گردانیدند” و برخی برآنند که در این روز فرزندان مشی و مشیانه به صد رسیدند و نیز آمده : “شمار فرزندان آدم ابوالبشر در این روز به صد رسید .”
نظر دیگر اینکه سده معروف، صدمین روز زمستان از تقویم کهن است، زمستان در تقویم کهن 150 روزه و تابستان 210 روزه بوده است و برخی گفته اند که این تسمیه به مناسبت صد روز پیش از به دست آمدن محصول و ارتفاع غلات است.
زنده یاد استاد مهرداد بهار معتقد است که واژه سده از فارسی کهن به معنی پیدایش و آشکار شدن آمده و آن را برگزاری مراسمی به مناسبت چهلمین روز تولد خورشید (یلدا) دانسته و می نویسد: …
جشن سده سپری شدن چهل روز از زمستان و دقیقا در پایان چله بزرگ قرار دارد. البته به جشنی دیگر که در دهم دی ماه برگزار می شده و کمابیش مانند جشن سده بوده هم باید توجه کنیم که در آن نیز آتش ها می افروختند. اگر نخستین روز زمستان را پس از شب یلدا –
تولد دیگری برای خورشید بدانیم، می توان آنرا هماهنگ با جشن گرفتن در دهمین و چهلمین روز تولد، آیین کهن و زنده ایرانی دانست. (در همه استان های کشور و سرزمین های ایرانی نشین، دهم و چهلم کودک را جشن می گیرند) و این واژه “sada” (اسم مونث) که به معنی پیدایی و آشکار شدن است ، در ایران باستان sadok و در فارسی میانه sadag بوده و واژه عربی سذق و نوسذق (معرب نوسده) از آن آمده است.
تاریخچه ی جشن سده
جشن سده که جشن پیدایش آتش است، در روز دهم بهمن برگزار می شود. از نظر تاریخی نسبت این جشن به هوشنگ شاه داده شده است. در شاهنامه آمده است که روزی هوشنگ شاه با همراهانش به کوهی می رفتند که ناگهان چیزی دراز، تیره تن و سیاه دید که یک مار بود. هوشنگ شاه سنگی را برداشت و به سوی مار پرتاب کرد که آن را بکشد. سنگ به سنگ دیگری برخورد کرد و چون هر دو سنگ چخماق بودند، جرقه ای پدیدار شد و بوته ای آتش گرفت و مار فرار کرد. از این رویداد هوشنگ شاه شادمان شد و خداوند را نیایش کرد که راز آتش را به او آشکار کرده است. هوشنگ شاه آن روز را جشن اعلام کرد و این سنت تا امروز پابرجاست.
اجراى مراسم سده
برگزارى جشن سده را مى توان به سه دوره تاریخى تقسیم کرد:
?- دوره پیش از اسلام ?- دوره بعد از اسلام ?- دوره کنونى
اجراى مراسم سده بدین صورت است که پس از غروب آفتاب دهم بهمن ماه، سه تن از موبدان که لباسى سفید برتن دارند، به سوى توده اى از هیزم خشک که از روز قبل تهیه شده حرکت و گروهى از جوانان سفیدپوش هم با مشعل هاى روشن، موبدان را همراهى مى کنند. موبدان بخشى از اوستا را که مربوط به اهمیت آتش است مى سرایند، موبد بزرگ با آتش موجود در آتشدان و جوانان سپیدپوش با یارى شعله هاى مشعل، هیزم را آتش مى زنند و بدینسان ایرانیان، با شادى پیروزى شعله ور شدن آتش ، سده را جشن مى گیرند به امید اینکه تا جشن سال دیگر روشنایى و گرمى در دلهایشان باشد به خانه بازمى گردند. جشن سده با توجه به اهمیت و قداستى که داشته امروزه نیز در میان زرتشتیان ایرانى باشکوه و جلال گذشته، برپا مى شود و در برخى شهرها، نظیر یزد و کرمان حتى بسیارى از ایرانیان غیرزرتشتى نیز در مراسم آن شرکت مى کنند. آتش نزد ایرانیان سمبلى از وجود خداوند است که همواره پاک مى کند و آلوده نمى شود و جنبش همیشگى و حرکت رو به بالاى آن الهام دهنده انسان براى لزوم حرکت وتکاپوى به سوى خداى یگانه است. جشن سده یا سده سوزى به صورت پراکنده در برخی شهرها و روستاهاى ایران در دهم بهمن ماه برگزار مى شود.
یکی جشن کرد آن شب و باده خوردسده نام آن جشن فرخنده کرد
ز هوشنگمانداینسدهیادگاربسیبادچوناو دگر شهریار
کزآبادکردنجهانشادکردجهانیبهنیکیازاو یاد کرد
نیایش جشن سده
آتش نیایش میستایم آتش را که آفریده ی اهورا مزدا ست ستایش پاک تو را باشد ایآتش پاک گهر ,ای بزرگترین
بخشودهی اهورا مزدا ,ای فروزه ای که در خوری ستایش را. می ستایم تو را که در خانه یمن افروخته ای
,سزاواریستایشو نیایش را.برابر تو می ایستم برای نیایش با همه ی آئین های دین به دستی برسم و بهدیگر
دست چوبخوشبوی خشک که زبانه اش , روشن ,و سوزشش بپراکند بوی خوش را , و تو ای سزاوار ستایش
بهره مند شوی ازدرخشندگیآن به هنگام سوختن و بوی خوش آن. در مهراب خانواده ,در آتشگاهآتشکده آتش
روشن و تابنده یاهوراییزبانه می کشد. نیایشگران به درگاهش سرود می خوانند و او خواستار است تا بهترین
چوبخوش بوی وخشکرا بر بسترش نهند و درودش گویند با برسم در دست گرفته و هوم آمیخته به شیر. درود و
ستایش به تو , ایآتشاهورا مزدا. می ستایم این روشنی پاک و درخشان را,اینک که به ما آشکاری , توان و
نیرویمان بخشای تابهتریناندیشه و گفتار و کردار را داشته باشیم . یاریمان ده که با بدی و زشتیو دروغ پیکار کنیم
روان ما را پالودهگرداناز بدی و راه بی فرجامی تا شایسته ی پرستشاهورای بزرگ باشیم
